قتل بر اثر کورنا
بررسی جرم قتل از طریق ویروس کورنا
چکیده
در حال حاضر کورنا ویروس، ویروسی نوظهور از نوع واگیردار، در حال افزایش بوده و باعث مرگ تعدادی از افراد مبتلا شده است. ویژگی موجود کورنا از جمله: آگاهی و عدم آگاهی از مبتلا بودن، سرایت از طریق لباس، وسایل، عطسه و ... می‌باشد. در برخی مواقع مشخص نبودن انتقال دهنده اثبات رابطه استناد به عنوان شرط ضروری در توجه ضمان و انتساب عنوان مجرمانه قتل(عمد، شبه عمد،خطای محض) می باشد به همین دلیل با پیچیدگی‌های مواجه هستیم و برخی از فقها و حقوقدانان به دلیل این صعوبت اجرای قصاص را بر منتقل کنندگان بیماریها منتفی دانسته اند. در این مقاله با شیوه کتابخانه ای تحلیلی به بررسی اقسام قتل ناشی از کورنا می‌پردازیم.
کلیدواژه : قتل عمد، قتل خطایی، قتل شبه عمد، کورنا
مقدمه:
قتل به عنوان مهم ترین جرم که دارای قباحت ذاتی در تمام زمانها و مکانها می باشد و نتیجه آن گرفتن جان آدمی است، که از با اهمیت ترین دارایی هر فرد محسوب می گردد. کورنا ویروسی است که به تازگی وارد کشور شده و اثرات سریع و مخربی بر تمایت جسمانی اشخاص گذاشته، مبتلای به آن منجر به عفونت ریه ها در مواردی باعث مرگ فرد می شود. بنابراین برخی از کشورها عدم رعایت قرنطینه و انتقال ویروس را جرم تلقی کرده و ضمانت اجرای جزای نقدی، حبس و در برخی موارد اعدام قرار داده است، در برخی مواقع انتقال ویروس کورنا با علم و آگاهی فرد مبتلا همراه نمی باشد پس به دلیل شیوع سریع بیماری انجام اقدامات پیشگیرانه ضروری به نظر می رسد. شیوع و ناشناخته بودن ویروس کورنا در مدت کوتاه در بیشتر کشورهای جهان باعث ابتلا به این بیماری عفونی و مرگ انسان ها شده است و در این مورد هنوز در کشور ایران قانونی جهت جرم انگاری و مجازات انتقال دهنده کورنا وجود ندارد، سبب شده است تا در این راستا توسل به نهادهای کیفری موجود مورد توجه قرار گیرد و برای جلوگیری از ایجاد اختلاف نظر میان حقوقدانان و تشتت آرا در محاکم قضایی می خواهیم به بررسی قتل که بر اثر کورنا رخ دهد، بپردازیم. در ایران قتل عمد، شبه عمد، خطای محض بر اثر این ویروس قابل بررسی است. در این پژوهش مسئولیت کسانی که سلامت دیگران را با علم و عمد یا از روی بی احتیاطی و بی مبالاتی در تماس یا آلوده کردن وسایل به خطر می افکنند مورد بررسی قرار می گیرد.
کورنا چیست؟
31 ماه دسامبر 2019 میلادی، خوشه ای از موارد عفونت شدید در شهر وهان استان هویتی، کشور چین گزارش شد و در روز اول ژانویه 2020 باعث تعطیل شدن بازار دریایی و انجام گند زدایی در بازار شد. در 9 ژانویه 2020 ویروسی به عنوان عامل بیماری در 15 نفر از 59 بیمار بستری اعلام شد که باعث نگرانی زیادی شد. یک کورنا ویروس جدید که 70٪ از قرابت ژنتیکی با سارس دارد و در زیر گونه sarbecovirus قرار دارد.
کورنا ویروس ها خانواده بزرگی از ویروس ها هستند که ممکن است باعث ایجاد بیماری در حیوانات و انسان شود. در انسان این ویروس باعث عفونت‌های تنفسی می‌شود از سرماخوردگی گرفته تا بیماریهای شدید تر مانند سندروم شدید تنفسی، حاد ویروسی اخیر این کشف شده باعث بیماری می شود.
در حال حاضر این ویروس را به اختصار ncov-2019 نام گذاری موقت نموده اند. اولین فوت ناشی از این ویروس در چین گزارش گردید. این بیماری جدید یک بیماری قابل انتقال از حیوان به انسان محسوب می شود. اما هنوز راه های انتقال، مخازن حیوانی، راه های پیشگیری، تظاهرات دقیق بالینی آن مشخص نشده است و نیاز به مطالعه دارد.(وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی 1398: 2 )
شایع ترین علائم کورنا ویروس تب خستگی و سرفه است برخی از بیماران ممکن است در احتقان بینی آبریزش بینی گلودرد داشته باشد. این علائم معمولا خفیف است و به تدریج شروع می‌شود، برخی از افراد آلوده می‌شوند اما علایمی ندارند و احساس ناخوشی نمی‌کند بیشتر افراد حدود ۸۰ درصد بدون نیاز به درمان خاص از این بیماری بهبود می‌یابد از هر شش نفری که مبتلا به کوئید ۱۹ می‌شود یک نفر به طور جدی بیمار می‌شود و در تنفس دچار مشکل می‌شود افراد مسن و افراد دارای مشکلات پزشکی اساسی مانند فشار خون بالا مشکلات قلبی یا دیابتی بیشتر احتمالاً به بیماری مبتلا شوند حدود ۲ درصد از مبتلایان به این بیماری مبتلا به تب سرفه و مشکل در تنفس به دنبال مراقبت پزشکی باشد.(همان،11)
با توجه به اینکه فقط تعداد اندکی از مبتلایان به بیماری فوت می‌کنند آیا می‌توان گفت که فرد انتقال دهنده قصد قتل دارد؟
این بیماری می‌تواند از طریق شخص با قطرات کوچک بینی یا دهان در هنگام سرفه یا باز دم از فردی به فرد دیگر گسترش یابد این خطر برای اشیا و سطوح اطراف فرود می آید سپس افراد دیگر با این اجسام با سطوح کورنا ویروس را گرفته و سپس چشم بینی یا دهان خود را لمس میکند.
طبق دستورالعمل بهداشتی فرد باید فاصله اجتماعی را رعایت کند تا مبتلا نشود حال اگر شخصی این فاصله را رعایت نکند آیا انتقال دهنده محکوم به قتل است یا بزه دیده، بزهکار تلقی می شود؟
افراد مسن و افراد دارای شرایط پزشکی خاص مانند فشار خون بالا بیماری قلبی یا دیابت مصرف داروهای کورتون و شیمی درمانی بیشتر در معرض خطر خواهند بود، در صورتی که شخص به بیماری زمینه ای و تاثیر وخیم ویروس علم داشته باشد و دستورالعمل های وزارت بهداشت را رعایت نکند، می توان وی را بزه دیده، بزهکار دانست، زیرا دست دادن و روبوسی موجب انتقال بیماری می‌شود به شرط اینکه فرد بینی،دهان یا چشم خود را لمس کند.
زنان باردار افرادی هستن که علاوه بر خطری که برای آنها در صورت ابتلا وجود دارد برای جنین هم نگرانی هایی وجود دارد که تصمیم به ختم بارداری و زایمان اضطراری تصمیم دشواری است و به عوامل متعددی بستگی دارد، سن بارداری شرایط مادر و پایدار بودن جنین ضروری است در صورت امکان مشاوره با متخصص زنان، نوزادان، بیهوشی و مراقبت های ویژه قبل از این تصمیم انجام شود. (بسته به شرایط مادر) آیا درصورتی که تصمیم به ختم بارداری مادر گرفته شود، انتقال دهنده قاتل است؟ (همان،٣١)
آنچه که کرونا را از سایر امراض واگیردار متمایز می کند ناشناخته بودن ویروس، انتقال از طریق کودکان، وسایل و شیوع سریع آن و حتی عدم آگاهی فرد مبتلا به ویروس می باشد راه های پیشگیری این ویروس که تا به حال اعلام شده است در صورت عدم رعایت باعث مرگ برخی افراد بوده و به همین دلیل است که اهتمام هر چه بیشتر سیاست های کیفری را در این زمینه توجیح بردار می نماید.
هم زمان با روند رو به رشد کورنا در جوامع، سوالی مطرح شده است که آیا قتل بر اثر انتقال ویروس کورنا جزء کدام قسم از قتل می باشد؟
برخی معتقدند که جرم انگاری رفتارهای شخص انتقال دهنده سبب می شود که مبتلایان به این بیماری یا سایر اشخاص که از طریق دیگر باعث انتقال ویروس می شوند با احتیاط بیشتری عمل کرده و باعث به خطر انداختن حیات و سلامت دیگران نشوند.(تغییرات، نوری،بی تا، ٣)
قتل
در حقوق اسلام قتل نفس از بزرگترین گناهان محسوب می شود به طوری که در آیه ۳۳ سوره مائده در قرآن کریم کشتن انسانی بی گناه معادل کشتن تمام انسان‌ها تلقی شده است از این رو از قدیم الایام در نظام های حقوقی مختلف مجازات های سنگینی برای مرتکبان این دسته از جرایم پیش بینی شده است، آنچه که از اهمیت برخوردار است بررسی عنصر روانی این اعمال بوده که موجب این نوع قتل و در نتیجه تعیین کننده نوع واکنش قانونگذار در برابر انتقال‌دهنده این بیماریها خواهد بود سوالی که در اینجا مطرح می‌شود و وضعیت‌های پیش جنایی مانند بیماریهای قبل از انتقال ویروس است که آیا ممکن است در مواردی قاطع رابطه استناد محسوب گردند پاسخ منفی است زیرا ویروس ها مطلقاً کشنده، مرگ بیمار حتمی است و وضعیت های پیش جنایی مانند بیماریها یا وضعیت خاص مجنی علیه ممکن است در تسریع تاثیر دخالت داشته باشد نه در اصل تاثیر در ویروسهای به صورت نسبی کشنده. (فروغی و دیگران، ١٣٩٤ : ۱۴۲)
نخستین کسی که بیماری را منتقل میکند، عامل سبب انتقال کورنا مشخص نیست نمی‌توان اقامه دعوا کنند ولی کسی بیماری کرونا داشته باشد عالمانه و به طور عمده شخص دیگری منتقل کند باید مسئولیت کیفری آن را متحمل شود.
وزیر کشور تونس به کسانی که عامل انتقال کورنا به افراد دیگر می شود، به شدت هشدار داد به گزارش مهر به انتقال از النشره که شامل شیخیان وزیر کشور تونس به کسانی که عامل کرونا عامل انتقال کرونا به افراد دیگر شاید به شدت هشدار داده است که باعث انتقال ویروس کرونا و مرگ فرد دیگری شود اتهام قتل غیر عمد نسبت داده خواهد شد.(وبگاه)
حال به بررسی قتل بر اثر کورنا در قوانین ایران می پردازیم.
شروع به قتل
از آنجا که بیماری کرونا پس از انتقال شاید موجب مرگ نشود فلذا عمل مرتکب اگر عمدا صورت گرفته باشد مشمول ماده. ٦١٣ قانون مجازات می گردد. طبق این ماده :( هر گاه کسی شروع به قتل عمد نماید ولی نتیجه منظور بدون اراده وی محقق نگردد به شش ماه تا سه سال حبس تعزیری محکوم‌خواهد شد.)
نکته قابل توجه این است که طبق ماده فوق ، انتقال دهنده کورنا می بایست در عمل خود دارای عمد باشد لذا این ماده شامل آن دسته اعمالی که بدون عمد و سهواً موجبات انتقال کرونا را فراهم می آورند، نخواهد شد.(تغیرات ،نوری،بی تا، 5) حال اگر شخص مبتلا به کورنا شود ولی شخص هیچ علائمی نداشته و در نهایت بهبود یابد،به بیان دیگر کشتن فرد از طریق انتقال ویروس محال باشد آیا فرد به جرم شروع به قتل محکوم خواهد شد؟ مطابق تبصره ماده١٢٢ قانون مجازات اسلامی :( هرگاه رفتار ارتکابی، ارتباط مستقیم با ارتکاب جرم داشته، لکن به جهات مادی که مرتکب از آنها بی اطلاع بوده وقوع جرم غیرممکن باشد، اقدام انجام شده در حکم شروع به جرم است.) فرد انتقال دهنده در حکم شروع به جرم است.
قتل عمد
مستفاد از مفاد ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی قتل در موارد زیر عمدی محسوب می شود
الف - هرگاه مرتکب با انجام کاری قصد ایراد جنایت بر فرد یا افرادی معین یا فرد یا افرادی غیرمعین از یک جمع را داشته باشد و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن واقع شود، خواه کار ارتکابی نوعاً موجب وقوع آن جنایت یا نظیر آن بشود، خواه نشود.
ب - هرگاه مرتکب، عمداً کاری انجام دهد که نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، می گردد، هرچند قصد ارتکاب آن جنایت و نظیر آن را نداشته باشد ولی آگاه و متوجه بوده که آن کار نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می شود.
پ - هرگاه مرتکب قصد ارتکاب جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته و کاری را هم که انجام داده است، نسبت به افراد متعارف نوعاً موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن، نمی شود لکن درخصوص مجنیٌ علیه، به علت بیماری، ضعف، پیری یا هر وضعیت دیگر و یا به علت وضعیت خاص مکانی یا زمانی نوعاً موجب آن جنایت یا نظیر آن می شود مشروط بر آنکه مرتکب به وضعیت نامتعارف مجنیٌ علیه یا وضعیت خاص مکانی یا زمانی آگاه و متوجه باشد.
ت - هرگاه مرتکب قصد ایراد جنایت واقع شده یا نظیر آن را داشته باشد، بدون آنکه فرد یا جمع معینی مقصود وی باشد، و در عمل نیز جنایت مقصود یا نظیر آن، واقع شود، مانند اینکه در اماکن عمومی بمب گذاری کند.
تبصره 1 - در بند (ب) عدم آگاهی و توجه مرتکب باید اثبات گردد و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی است مگر جنایت واقع شده فقط به علت حساسیت زیاد موضع آسیب، واقع شده باشد و حساسیت زیاد موضع آسیب نیز غالباً شناخته شده نباشد که در این صورت آگاهی و توجه مرتکب باید اثبات شود و در صورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی شود.
تبصره 2 - در بند (پ) باید آگاهی و توجه مرتکب به اینکه کار نوعاً نسبت به مجنیٌ علیه، موجب جنایت واقع شده یا نظیر آن می شود ثابت گردد و درصورت عدم اثبات، جنایت عمدی ثابت نمی شود. (منصور ١٣٩٣: ١٢١)
رکن معنوی یکی از پایه های اساسی در جرایم عمدی به نیت باطنی و خاص مجرمانه ی مرتکب تعبیر شده است به نحوی که طی آن اراده جانی متوجه انجام فعل ممنوع و تحقق نتیجه ای است که از طرف قانون گذار جزایی جرم قلمداد شده است. (صادقی، ۱۳۸۷ : ۱۰۵)
تعریفی که حقوقدانان در مورد قتل می‌نویسند، قتل عمد عبارت است: از فعل بدون مجوز قانونی عمدی و آگاهانه یک انسان به نحوی که منتهی به مرگ انسان دیگر شود. (گلدوزیان، ۱۳۹۱: ۲۲) برخی دیگر از حقوقدانان قتل عمدی موجب قصاص را چنین تعریف کرده اند هر رفتاری که از انسان بالغ و عاقل صورت پذیرفته و موجب سلب عمدی حیات از انسان محقون الدم دیگری بدون مجوز قانونی شود. (الهی منش و دیگران، ۱۳۹۲ : ۳۰)
با توجه به اینکه تعریف و ذکر واژه "هر رفتاری" که تمام مصادیق افعال و اعمال اعم از فعل (مادی غیر مادی) و ترک فعل را در بر می‌گیرد، پس اگر شخص مبتلا به کرونا از ماسک و دستکش استفاده نکند (ترک فعل) و این باعث انتقال بیماری به شخص یا اشخاص می شود یا فرد مبتلا با سرفه به طرف دیگران باعث انتقال شود، می‌توان گفت شامل هر رفتاری برای انتقال شده است استفاده از واژه "سلب حیات" به این دلیل است که در قتل بایستی سلب حیات صورت پذیرد در غیر این صورت قطعا محقق نمی‌شود پس اگر شخصی که از طریق انتقال دیگری مبتلا به ویروس شد در صورتی که زنده بماند، قتل عمدی رخ نداده است و ذکر کلمه عمدی به این دلیل است که جنایت غیر عمدی خطای محض موجب قصاص نیست، ذکر کلمه دیگری به این دلیل است که خودکشی از شمول تعریف خارج از شخصی که با اطلاع و آگاهی از ماسک آلوده استفاده میکند و مبتلا به کرونا و در نهایت مرگ نشود نمی‌توانیم شخصی که ابتدا آلوده نموده است، را قاتل بدانیم اما باید توجه داشت که مهمترین منبع قانون مجازات اسلامی قابلیت اجرا دارد و برای تحلیل عناصر جرم قتل عمد مستند اصلی قانون مجازات اسلامی است.(تغییرات، مرادی و دیگران ١٣٩٤ : ٤٧)
عنصر قانونی قتل در ماده291 آمده است عنصر مادی و معنوی در قتل عمدی عنصر معنوی فاعل شامل علم و آگاهی به ارتکاب جرایم و اراده نتیجه یا قصد مجرمانه از علم به موضوع در ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی تصریح شده در قتل عام مراد از علم به موضوع پنج چیز است: علم به وجود انسان، علم به زنده بودن مقتول، علم بودن رفتار خود ،علم به وضعیت جسمانی و مجنی علیه به موقعیت مکانی و زمانی به تشریح هر یک از مطالب می پردازیم، به نظر می‌رسد اگر شخص عمداً با علم به اینکه باعث انتقال ویروس می شود شخص را قاتل دانست در ماده ۱۴۴ قانون مجازات اسلامی جرم عمدی منوط به علم به موضوع جرم و قصد ارتکاب ذکر شده است.
مطابق بند الف ماده ٢٩٠ قصد فعل و انجام عمل مورد نظر شرط تحقق قتل عمد است.شخص انتقال دهنده ویروس رابه شخص سالم و فاقد بیماری زمینه ای منتقل کند و آگاه به عمل خود با قصد قتل و شخص گیرنده فوت کند ،انتقال دهنده ویروس مرتکب قتل عمد شده است.
رفتار نوعاً کشنده مطلق در بند ب ماده ۲۹۰ مانند بر مبنای نوع رفتار فاعل برخی قتل‌ها را عمدی شمرده است، ویژگی و خصوصیت مورد نظر در این نوع رفتار نوعاً کشنده بودن آن است که مراد از آن در رفتار نوعا کشنده نوع انسان متعارف و سالم و بی عیب خواهد بود این نوع از قتل عمدی به حدی از اهمیت برخوردار است که حتی برخی از حقوقدانان بر این باورند که لازمه تحقق قتل عمدی همواره کشنده بودن رفتار مجرمانه است بدون آن علیرغم نداشتن قصه نتیجه قتل عمدی نخواهد بود. (نجیب حسینی، ۱۹۹۲: ٣٦٢) طبق آمارها فقط ٦نفر از مبتلایان دچار مشکل تنفسی می شوند، نه دچار مرگ….! آیا انتقال ویروس رفتاری نوعاً کشنده محسوب می شود؟ به نظر می آید انتقال ویروس کورنا به شخص سالم نوعا کشنده نیست.
در بند پ به مجنی علیه که مریض یا وضعیت خاص یا ضعیف و شرایط خاص موقعیت مکانی و زمانی توجه شده است. بداهت موضوع وضعیت جسمانی زمانی و مکانی باید محرز شود، برای مثال انتقال عمدی ویروس شخصی که پیر است یا بیماری زمینه ای ریوی دارد ایمنی بدن پایین نسبت به او عملی کشنده محسوب می‌شود،.
مرحوم صاحب جواهر می گوید اگر کسی با وسیله‌ای که به ندرت کشنده است. قصد قتل کسی را بکند و بزند آن شخص بمیرد در این مسئله دو قول است.یک قول گفته شبه عمد است، قول دیگر گفته قتل عمد ، محقق قول دوم را تایید کرد و می فرماید:( اشبه به اصول و قواعد مذهب از جمله اطلاق ادله ای است که این قتل عمد و قاتل قصاص می‌شود این قول اشهر است و همه فقها ی متاخر بر این عقیده اند.) (نجفی، ۱۳۹۲: ۲۲)
بنابراین عملی که قاتل نسبت به مقتول انجام می‌دهد اگر همراه با قصد قتل باشد، قتل عمدی خواهد بود و علم به موضوع که از شروط تحقق روانی در قتل عمدی و آگاه به وضعیت مکانی یا زمانی خاص است که موجب مرگ مجنی علیه شده است؛ مانند به آب انداختن در هوای بسیار سرد یا زدن وسیله شلاق یا چوب ضعیف در هوای بسیار گرم به نحوی که نوعاً در این شرایط افراد تحمل آن ضربات را نداشته باشد موجب قصاص خواهد بود. (صادقی، ۱۳۸۷ : ۱۱۷) برای مثال بستری فردی پیر و مبتلا به بیماری قلبی در بیمارستان و در بخش بیماران کورنایی با قصد قتل و آگاه به وجود ویروس و شرایط بزه دیده.
رکن مادی جرم، تمامی رفتارهایی است که موجبات انتقال ویروس را فراهم میکند. رکن مادی فعل می تواند به صورت مادی یا معنوی باشد، فعل معنوی فعلی است که بدون تماس جسمی جانی با مجنی علیه واقع شده و اثری بر روی جسم مجنی علیه باقی بگذارد .(پوربافرانی ١٣٨٨: ٢١ ) به نظر می رسد با توجه به شیوه انتقال ویروس،انتقال کورنا از طریق فعل معنوی صورت می گیرد.
اگر مرگ مجنی علیه بر اثر اجتماع ویروس و بیماری زمینه‌ای باشد آیا مرگ شخص را می توان فقط به متهم نسبت داد؟ برای پاسخ باید به علت قتل پی ببریم، علت را معمولا به این صورت تعریف می کنند که مستقیم یا غیر مستقیم موجب مرگ گردد.(نجفی)، زیرا کورنا هم می تواند کشنده باشد هم احتمال بهبودی وجود دارد. وی را به دلیل قصد قتل به جرم شروع به قتل محکوم یا با توجه به شرایط مندرج در بند ب اگر فرد مبتلا بمیرد باز عمل قتل عمد تلقی خواهد شد اگر هر چند وضعیت پیش جنایی در مرگ فرد مورد نظر است اما در زنجیره اسباب وقتی سبب پویا که در اینجا منتقل کننده ویروس می باشد وجود دارد، دیگر سراغ سبب ایستا که وضعیت پیش جنایی در فرد مبتلا نمی‌رویم.(فروغی و دیگران ١٣٩٤: ١٤٢)
عرف بین رفتار متهم و مرگ مجنی علیه رابطه علیت برقرار می کند، هرچند از نظر مادی نتوان بین این دو رابطه علیت برقرار کرد.(شاکری و دیگران ١٣٨٧:١٠٧) برخی فقها نیز صریحاً به نقش عرف در استناد جنایت به رفتار جانی تأکید داشته اند.(محقق حلی ١٤٠٣:١٩٦) بنابراین برای اثبات جرم قتل عمد تا حدودی می توان به وجود الزام عرفی توجه کرد. اگر از نظر عرف بین اقدام انجام شده و نتیجه رابطه ای برقرار باشد به گونه ای که بتوان به آن استناد نمود، مرتکب از نظر حقوق جزا مسئول است.(الهی منش و دیگران١٣٩٢)
با توجه به اینکه بند ت تمثیلی است، شخصی که برای حامل کمک های مردمی می باشد و تمامی وسایل آلوده به ویروس کورنا هستند بین مردم پخش میکند با قصد قتل اگر افرادی مبتلا و جان خود را از دست دهند،شخص را می توان مطابق این بند محکوم به قتل عمد دانست.
به طور کلی در جرمی مثل قتل هرگاه عمل قاتل علت منحصر به فردحصول نتیجه باشد یا به تنهایی دخالتی در ایجاد نتیجه داشته باشد،قاتل مسئول نتیجه عمل خود است،بنابراین اگر کسی به دیگری جراحتی را به قصد قتل وارد کندبه نحوی که این جراحت به تنهایی موجب مرگ شود،شخص جارح مسئول قتل عمدی خواهد بود.(شامبیاتی١٣٨٤: ١٤٩ )
در رویه قضایی و نظام کیفری ایرانبه محض دخالت یک عامل مداخله گر یا احراز وجود یک عامل سابق مخفی و موثر در وقوع صدمه نهایی، تمایلی قوی برای قطع رابطه علیت وجود دارد و یا حداقل نوع جرم و یا علاوه بر نوع جرم، با مبنا قراردادن نظریه کارشناس، مسئولیت متهم با تعیین درصدی خاص، به نسبت تاثیر عملش در حدوث صدمه نهایی کاهش می یابد، دیوان عالی کشور در رأی اصراری شماره ٢٥ مورخ ١٣٧٥/١٠/٤ در باب تاثیر بیماری مجنی علیه در مسئولیت متهم بیان داشته است (... با وجود اینکه علت مرگ وی سکته قلبی اعلام گردیده، طبق تشخیص پزشکی قانونی، گلاویزی و درگیری و هیجانو اضطراب ناشی از امور مزبور در بروز سکته قلبی مؤثر بوده و این تشخیص با اوضاع و احوال قضیه، منطبق می باشد. با این ترتیب هرچند عمدی بودن قتل به علت فقد دلیل درمورد آگاهی متهم از وجود بیماری قلبی منتفی است، ولی شبه عمدی بودن قتل قابل تردید نیست و صدور حکم برائت کلی برخلاف مقررات بوده واعتراض تجدید نظر خواه وارد است…).(طاهری نسب١٣٨٨:٧٠٣) پس بیماری زمینه ای مجنی علیه نمی تواند باعث رفع مسئولیت از متهم شود، فقط باعث کاهش مسئولیت وی از قتل عمد به شبه عمد می باشد.
با توجه به توضیحات در نهایت می توانیم بند پ ماده ٢٩٠ را مشمول افراد انتقال دهنده کورنا و با تحقق شرایط محکوم به قتل عمد بدانیم.
قتل شبه عمد:
قتل شبیه به عمد قتلی است که فاعل قصد فعل دارد اما قصد قتل ندارد و عمل هم نوعا کشنده نیست، مانند موردی که آموزگار طفلی را با آلتی که نوعاً کشنده نیست کتک میزند و طفل میمیرد.(مرعشی، بی تا،١٠٨)
در مواردی که مرتکب قصد نتیجه ندارد و فعل هم نوعا کشنده است، اما آگاهی و توجه مرتکب ثابت نمی شود و در عمل نیز جنایت اتفاق می افتد. در این فرض از شمول عمد خارج بوده و جنایت واقع شده شبه عمد است؛ اما نسبت به میزان عملی که قصد آن را داشته عمدی است. ماده ٢٩٣ هم این فرض را پیش بینی نموده است.(مصدق و دیگران ١٣٩٧: ٥)
مستفاد از مفاد ماده ۲۹۱ قتل در موارد زیر شبه عمدی محسوب می شود:
الف - هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف جنایات عمدی می گردد، نباشد.
ب - هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آنکه جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده (302) این قانون است به مجنی علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد.
پ - هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد
چنانچه مرتکب نه قصد فعل واقع شده بر روی مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد نتیجه را اما در عین حال مرتکب تقصیر شده باشد، در این فرض طبق بند (پ) ماده ی ٢٩١ جنایت وی شبه عمد خواهد بود.(همان، ١٣٩٧، ٨)
برای مثال اگر مسئول زباله بیمارستانی ماسک، لباس بیمارستان آلوده به ویروس را از بین نبرد و باعث انتقال ویروس شود طبق بند (پ) مرتکب قتل خطئی می شود.
اکر کسی ماسک آلوده را در بین ماست های تمیز قرار داده و بدون لحاظ اینکه شخصی بدون اطلاع از وجود ماسک در بین ماست ها را که آلوده به ویروس کورنا استفاده می‌کنند و بر اثر بیماری کورنا فوت میکند می‌توان گفت مرتکب قتل شبه عمد شده است زیرا فرد آلوده بدون توجه دیگران، باعث انتشار آلودگی در بین ماسک شده است. در صورتی که شخص مبتلا ماسک خود را در سطح زباله انداخته و ویروس به شخصی که تفکیک زباله انجام دهد انتقال یافته است آیا می‌توان گفت مرتکب قتل است یا اینکه عدم توجه به مسلم بودن انتقال آلودگی، خود شخص باعث انتقال ویروس به خود شده و بتوان گفت خودکشی کرده است و همچنین از معیار مشخصی برای آگاهی و توجه مرتکب به اینکه اقدام او موجب جناب دیگری می شود قصد در رفتار نسبت به مجالی را مفهوم و از حاصل جمع علم به موضوع و قصد رفتن به مجنی علیه را محرز دانسته است.
رابطه سببیت ملازمه ای است که باید میان تقصیر فاعل به عنوان سبب موثر در ایجاد علت یا همان علت و زیان وارد شده به اثبات برسد، هرگاه ثابت شود که میان تقصیر فاعل و صدمه یا زیانی که به دیگری رسیده هیچ گونه رابطه ضروری وجود نداشته باشد،مرتکب مقصر محسوب نمی شود.(اردبیلی ١٣٨٩: ٢٥٣)
قتل خطایی
خطای محض از نوآوری های قانون مجازات اسلامی ۱۳۹۲ در مورد خطای محض خروج از مرز های متعارف می باشد. مستفاد از ماده ٢٩٢ جنایت در موارد زیر خطای محض محسوب می شود:
الف - در حال خواب و بیهوشی و مانند آنها واقع شود.
ب - به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد.
پ - جنایتی که در آن مرتکب نه قصد جنایت بر مجنیٌ علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را، مانند آنکه تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید.
تبصره - در مورد بندهای (الف) و (پ) هرگاه مرتکب آگاه و متوجه باشد که اقدام او نوعاً موجب جنایت بر دیگری می گردد، جنایت عمدی محسوب می شود.
اگر مصادیق این ماده جنبه حصری داشته باشند نمی توان انتقال دهنده ویروس را مشمول این ماده مجازات کرد اما اگر جنبه تمثیلی داشته باشد می توان حسب مورد انتقال دهنده را به قتل خطئی و پرداخت دیه محکوم کرد. در این مورد دو نظر متفاوت از سوی حقوقدانان ارائه شده است؛ بعضی‌ها معتقد به حصری بودن مصادیق تقصیر جزایی (کتابی، بی تا: 124) و بعضی دیگر از نویسندگان قائل به تمثیلی بودن مصادیق آن هستند (آقایی نیا، ١٣٩٢،: ١٨٥). مصادیق خطای جزایی محدود و منحصر به این چهار خطا نیست. قاضی ممکن است خطایی غیر از اینها بیابد ولو اینکه مجبور باشد به یکی از مصادیق ذکر شده در قانون استناد کند. این موضوعیت ندارد، آنچه موضوعیت دارد اینست که شخص فکر نکرده است، از عمل او نتیجة مجرمانه که در قانون پیش‌بینی شده است، ایجاد خواهد شد.(آزمایش، 1383: 24). اگر قائل بر تمثیلی بودن ماده٢٩٢ باشیم با توجه به بند پ می توانیم شخصی که قصد انتقال ویروس را ندارد، ولی بر اثر انتقال غیر عمدی ویروس باعث ابتلای شخص به کورنا و در نهایت مرگ وی شود با وجود عدم بیماری زمینه ای می توان شخص انتقال دهنده را به دیه محکوم کرد.
مطابق بند ب ماده ٢٩٢ اگر جرم توسط کودک یا مجنون رخ دهد،قتل خطئی است،حال با توجه به اینکه کودکان صرفا میتوانند ناقل بیماری باشند بدون این که خود یا والدین کودک آگاهی نسبت به بیماری یا ناقل بودن کودک داشته باشند، زیرا کودک علائم ویروس کورنا را ندارد.
گاهی قاتل در هویت مقتول دچار اشتباه می‌شود بدین معنا که قاتل عالماً عامداً اقدام کشتن می کند، اما بعد از ارتکاب قتل متوجه می‌شود که شخص دیگری را با اندیشه ای که فرد مورد نظر را هدف قرار داد و قتل رسانده است مصادیقی که ممکن است باعث شود فرد در هویت مقتول دچار اشتباه شود مواردی نظیر تاریکی هوا شباهت ظاهری اضطراب و نظایر آن را می‌توان نام برد. (سپهوند ۱۳۸۹ : ۷۳) در بحث حقوق کیفری مقصود از شبهه در هدف در قتل این است که بر اثر عواملی چون خطا در هدف گیری در ورزش جاخالی دادن شخص مورد نظر و امثال آن ضربه یا تیر کسی به جای آنکه به شخص یا حیوان باشد مورد هدف برخورد به کسی دیگری برخورد می کند. (میرمحمدصادقی، ۱۳۹۲ : ۳۲۱) فقهای معاصر راجع به اشتباه در هدف که از مصادیق کدام قتل است نظرات مختلف بیان داشته اند. آیت الله مکارم شیرازی قائل به خطئی بودن چنین قتلی هستند. (مکارم شیرازی ۱۳۷5 : ۱۷۴) آیت الله بهجت و وحید تبریزی نیز این حقیقت را شبه عمد دانسته اند. (مسعودی ۱۳۷۸: ۷۴)
احراز رابطه استناد در کلیه جرائم به طور کلی و احراز آن در انتقال بیماری های واگیردار به نفع خاص از جهاتی اثبات با مشکلات متعددی روبرو است محسوس نبودن انتقال و به تبع آن عدم شناخت انتقال در فاصله زمانی، بین زمان انتقال و بروز علائم و در مرتبه بعد پیدایش عوارض و صدمه نهایی و مواردی از این قبیل باعث صعود احراز رابطه استناد شده است، برای اینکه بتوانیم در قبال آسیب‌های ناشی از انتقال ویروس مسئول بدانیم باید وجود رابطه استناد به این رفتار و ضایعات محدوده و در نهایت مرگ ناشی از آن را اثبات کنیم بنابراین وجود فاصله زمانی و مخفی بودن علت و همچنین عوامل دیگری که طی این مدت می تواند وجود داشته باشد این شائبه را ایجاد میکند که آیا ممکن است علل دیگری باعث انتقال در این رابطه شده و در نتیجه نتوان آسیب های ناشی از انتقال ویروس دانست .(فروغی و دیگران ١٣٩٤: ۱۳۲ )
فقدان قصد نتیجه حاصله فقدان قصد فعل نسبت به مجنی علیه و فقدان تقصیر در صورتی کافی برای خطای محض بودن است که مرتکب متوجه و آگاهانه نباشد که اقدام او نوعاً موجب جنایت بر دیگری می گردد. در غیر این صورت اگر بدانید که چنین اقدامی نوعا موجب جنایت دیگری می شود جنایت عمدی است. (آقایی، ۱۳۹۲ : ۱۱۵)
از سوی دیگر در بسیاری از موارد کار ناشایستی که سبب ایجاد مسئولیت کیفری و مدنی می شود مشترک است. به عبارت دیگر یک تقصیر باعث ایجاد هردو مسئولیت است.(کاتوزیان، 42: 1378)
قوانین مرتبط با بیماری واگیر دار
مجازات این عمل طبق لایحه قانونی مربوط به مجازات پاشیدن اسید مصوب ۱۳۳۷ نظر دیگری که در این میان مطرح می شود مطابق این ماده واحده هر کس عمداً با پاشیدن اسید یا هر نوع ترکیبات شیمیایی دیگر موجب قتل کسی شود به مجازات اعدام و اگر موجب مرض دائمی یا فقدان یکی از حواس مجنی علیه گردد ، به حبس ابد با اعمال شاقه و یا اگر موجب قطع یا نقصان یا از کار افتادن عضوی از اعضا شود به حبس مجرد است دو تا ۱۰ سال و اگر موجب صدمه دیگری شود به حبس از ۲ تا ۵ سال محکوم خواهد شد
در این باره نیز باید گفت وسایل مورد نظر در ماده هر چند جنبه حصری نداشته ولیکن وجود خصوصیات مشترک مصرح در ماده یعنی ترکیبات شیمیایی برای اعمال حکم ماده ضروری و از اجزای عنصر مادی محسوب می‌شود و این در حالی است که در عموم موارد انتقال عامل بیماری‌زا از طریقی غیر از استفاده از ترکیبات شیمیایی اتفاق می‌افتد البته اگر انتقال از این طریق و به عمد بودن، عمل مشمول این ماده واحده خواهد بود ضمن اینکه آنچه مورد نظر مقنن در این ماده بوده است، حکم تکلیفی موضوع بوده و اجرای حکم تکلیفی نافی اجرای احکام وضعی بر اساس اصول موجود نخواهد بود. (فروغی و دیگران،1394: 150)
نظریات مشورتی صادره از اداره حقوقی قوه قضاییه نیز در چند مورد امکان قصاص انتقال دهنده است که: چنانچه مردی یا زنی عالما عامدا همسر خود یا فرد دیگری را مبتلا به بیماری خطرناک از جمله ایدز نماید این جنایت عمدی است و حسب مورد ممکن است فرد محکوم به قصاص در صورت فوت مبتلا به علت انتقال بیماری یا دیه یا ارش شود و تعیین ارش با توجه به تعیین نظر پزشک متخصص خواهد بود و اگر عمدی در کار نباشد ممکن است جنایت شبه عمد باشد که دیه یا ارش آن به عهده فاعل است بنابراین به دلیل وجود کلمه" از جمله" می توانیم این نظریه مشورتی را به صورت تمثیلی بیان کنیم و کورنا را نوعی از بیماری های خطرناک قلمداد و این نظریه مشورتی تسریع دهیم.
مجلس شورای ملی در تاریخ 1320/03/11 مصوبه ای تحت عنوان قانون طرز جلوگیری از بیماری های آمیزش و واگیر دار تصویب کرده است که هنوز به طور صریح یا ضمنی نسخ نشده است. اما به دلیل شیوع تازه ویروس کورنا هنوز قانونی در مورد جلوگیری از انتقال این بیماری و مجازات انتقال دهنده تصویب نشده است. نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که این قانون جرم انتقال بیماری واگیر دار را قابل گذشت دانسته است. اما باید توجه داشت که ویروس کورنا در صورت انتقال عمدی توسط فرد، مبتلا باعث افزایش فزاینده شیوع بیماری و حتی مرگ برخی افراد آسیب پذیر می شود. پس این قانون را نمی توان به فرد انتقال دهنده تامیم داد.
نتیجه
جرم انگاری رفتارهای انتقال دهنده ویروس کورنا امری لازم و ضروری است که در حال حاضر به دلیل فقدان قانون برای مجازات های انتقال دهنده می‌تواند عناوین سنتی حقوق کیفری بهره‌مند شد در این میان اگر انتقال کورنا با توجه به اینکه شیوع سریع و شیوه‌های انتقال آسان بیماری باعث مرگ بزه‌دیده یا بزه‌دیدگان شود بنا بر مقررات مربوط به قتل عمد با احراز شرایط قابل تغییر خواهد بود. چنانچه کرونا به عنوان سلاحی جهت کشتن دیگری مورد استفاده قرار گیرد نگردد، استفاده از عنوان کیفری شروع به قتل قابل توجیه می باشد و چنانچه انتقال کورنا بدون قصد قتل و بدون اطلاع از وضعیت ناقل بودن فرد صورت گرفته باشد، زیرا برخی افراد فاقد علائم هستند مثل کودکان برخی از افراد بزرگسال، می‌توان از عنوان کیفری قتل خطایی استفاده کرد.باید توجه داشت که شاید انتقال کرونا به جامعه را بتوان از مصادیق جنایت علیه بشریت دانست و قانونگذار هر چه سریعتر باید به مسائل حقوقی مربوط به انتقال کرونا توجه دقیق نشان دهد تا از تفاسیر متعدد حقوقدانان و قضاتی که در آینده احتمال برخورد با پرونده های مشابه با بیماریهای واگیردار که باعث قتل است جلوگیری کند.
در مورد عوامل واگیردار نوعاً یا نسبتاً کشنده به خاطر اثربخشی قوی در فرد مبتلا بیشتر جرائم انتسابی جرائم مرتبط با تمامیت جسمانی به ویژه قتل خواهد بود با توجه به ماده ۲۹۰ قانون مجازات اسلامی ۹۲ قانونگذار نظر اکثریت فقها در امکان حدوث قتل عمدی در انتقال عامل بیماری زا او را پذیرفته و قائل به قصاص انتقال‌دهنده در موارد عمدی است البته بعضی از فقها با توجه به مشکلات ذکر شده در احراز رابطه استناد و با احتیاط در دماء مسلمین و با توجه به قاعده درء اثبات قتل عمدی و در نتیجه قصاص انتقال‌دهنده منتفی کرده‌اند که در این دیدگاه در نظم حقوقی کنونی پذیرفته نیست. در مورد انتقال به نحوه گسترده و امکان نوعی به خطر انداختن نفوذ عامه مردم مطابق ماده ۲۸۶ قانون مجازات اسلامی ۹۲ در صورت احراز شرایط می توان مرتکب را به افساد فی الارض محکوم نمود هرچند تحقق شرایط موجود در ماده به دلیل ابهام موجود در آن بسیار مشکل و باید با احتیاط صورت گرفته و در واقع بیشتر جنبه عینی یابد تا ذهنی.
مجرمیت و مسئولیت کیفری در شرع اسلام عبارت است از آنکه، انسان نتایج آن دسته از اعمال ممنوعه ای را که با اختیار و آگاهی از محتوا و نتایج آن مرتکب می شود را تحمیل نماید.(عود، 1405: 392) انتقال بیماری از روی علم و عمد در بین نظریات و فتاوای فقها ، گروهی این عمل را از نوع قتل عمدی تلقی و آن را موجب قصاص دانسته اند و گروه دیگری این نوع قتل را شبیه عمد و موجب دیه می دانند. بنابر نظر صاحب جواهر اگر کسی به دیگری غذای مسموم بدهد تا او بخورد و سم به گونه ای باشد که نوعاً و غالباً کشنده باشد یا قصد قتل او را بدین وسیله داشته یا رضی را برای او به دنبال آورد و خورنده به واسطه آن فوت نماید در صورتی که خورنده علم به حال نداشته است. برای وی حق قصاص وجود دارد. (نجفی، 1376: 35-36) آیت الله منتظری در مورد انتقال بیماری بر این عقیده اند: که اگر مجنی علیه کشته شود قتل عمدی بوده و مجوز قصاص است و در غیر این دو صورت عمد نیست و احکام شبه عمد یا خطا مترتب است، در فرض مذکور در صورت کشته نشدن مجنی عیله انتقال دهنده ی ویروس ضامن خسارت ناشی از عمل خود است . (منتظری 1364: 48 ) افراد مسن و افراد دارای شرایط پزشکی خاص مانند فشار خون بالا بیماری قلبی یا دیابت مصرف داروهای کورتون و شیمی درمانی بیشتر در معرض خطر خواهند بود آیا دست دادن و روبوسی موجب انتقال بیماری می‌شود و به این صورت که ویروس از سطح پوست فرد مبتلا به فرد مقابل منتقل می شود زن ۳۲ درصد مرد ۶۷ درصد ۳۹ ساله، درصد ۴۰ تا ۴۹ ،٢۲% درصد می باشد.
منابع
١- اردبیلی، محمدعلی، ١٣٨٩، حقوق جزای عمومی، جلد نخست، تهران: نشر میزان.
٢- آزمایش،سید علی، ١٣٨٣، تقریرات درس جزای عمومی، دوره کارشناسی ارشد حقوث جزا،تهران: دانشگاه تهران.
٣- آقایی نیا، حسین،١٣٩٢ ، جرایم علیه اشخاص، تهران نشر میزان.
٤- الهی منش، محمدرضا، مرادی اوجقاز، محسن، ۱۳۹۲، جرائم علیه اشخاص، تهران انتشارات مجد.
٥- حسنی، نجیب، ۱۳۹۲، شرح قانون العقوبات القسم الفاس قاهره دار النهر العربیه.
٦- صادقی، محمدهادی، ١٣٨٧، جرایم علیه اشخاص، تهران نشر میزان.
٧- شامبیاتی، هوشنگ، ١٣٨٤، حقوق کیفری اختصاصی، جلد ١، تهران: انتشارات مجد
٨- شاکری، ابوالحسن، مرادی کندلاتی، اسفندیار،١٣٨٨،بررسی امکان ارتکاب قتل عمدی از طریق ترک فعل در فقه و حقوق کیفری، فقه و مبانی حقوق اسلامی، دفتر١.
٩- سپهوند، امیر، ۱۳۸۹، حقوق کیفری اختصاصی ۱ جرایم علیه اشخاص، چاپ پنجم، انتشارات مجد تهران.
١٠- طاهری نسب، سید یزدان، ١٣٨٨، رابطه علیت در حقوق کیفری ایران و انگلستان، تهران: انتشارات دادگستر.
١١- کاتوزیان، ناصر، ۱۳۷۸، اعزام های خارج از قرارداد مسئولیت مدنی، جلد ۱، چاپ ۶، تهران انتشارات دانشگاه تهران.
١٢- کتابی، محمد علی، بی تا، بحث تطبیقی راجع به عمد و خطا و آثار آن ها در حقوق جزایی، تهران: چاپخانه موسوی.
١٣- گلدوزیان، ایرج، ۱۳۹۱، حقوق جزای اختصاصی، جلد اول، چاپ اول، تهران انتشارات جهاد دانشگاهی.
١٤- محقق حلی، نجم الدین،١٤٠٣ ه.ق، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام،انتشارات استقلال، تهران.، چاپ چهارم.
١٥- مصدق، محمد، مصدق، محمد صادق، تحول حقوق کیفری در قتل شبه عمد و خطای محض از منظر قانون مجازات اسلامی (١٣٩٢)، ١٣٩٧، ماهنامه دادرسی، شماره ١٢٨، سال ٢٢.
١٦- مکارم شیرازی، ناصر، ۱۳۷۹، مجموعه استفتائات جدید، چاپ اول، انتشارات مدرسه امام علی ابیطالب.
١٧- منتظری، حسینعلی، ۱۳۶۴، رساله استفتائات، جلد ۳، چاپ اول، قم بیتا.
١٨- میر حسین صادقی، حسین، ۱۳۹۲، حقوق کیفری اختصاصی ۱ جرایم علیه اشخاص، چاپی ۱۱، نشر میزان تهران.
١٩- نجفی، شیخ محمدحسن، ۱۴۰۴، جواهرالکلام فی شرح شرایع الاسلام، جلد ۴۲، چاپ هفتم، بیروت دار احیاء التراث العربی.
٢٠- نجفی، محمدحسن، ۱۳۹۲، جواهرالکلام، ترجمه و شرح اکبر نایب زاده، جلد اول، تهران انتشارات خرسندی.
٢١- نجفی،محمد حسن، بی تا، جواهرالکلام،جلد٤٣، تصحیح، تحقیق و تعلیق: رضا استادی، داراحیاء التراث العربی: بیروت.
٢٢- عود، عبدالقادر، ۱۴۰۵، التشریع الجنایی الاسلام، جلد ۱، چاپ ۹۶، بیروت انتشارات موسسه الرساله.
پایان نامه، مقاله، مجلات
١- فروغی، فضل الله، میرزایی، محمد، باقرزادگان، امیر، صوفی زمرد، محسن، زمستان 1394، نحوه ی احراز مسیولیت کیفری در بیمای های واگیردار، فصلنامه حقوق پزشکی، سال نهم، شماره35.
٢- مسعودی، یوسف، ۱۳۷۸، پایان نامه شبه در قتل جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد، دانشگاه مازندران
٣- نوری، فاطمه، بی تا، جرم انگاری انتقال بیماری ایدز، دانشگاه پیام نور.
٤- وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی،نسخه بهمن ١٣٩٤، دستورالعمل کشوری کورونا ویروس جدید (ncov-2019) ، (شامل مراقبت، کنترل عفونت و مواد ضدعفونی کننده، تشخیص آزمایشگاهی، درمان و ارجاع بیماران مشکوک، محتمل و قطعی، و توصیه های سلامت محیط کار)
٥- مرادی، حسن، شهبازی، علی، ١٣٩٤، عنصر معنوی قتل عمدی در قانون مجازات اسلامی مصوب ١٣٩٢، پژوهش حقوق کیفری، سال چهارم، شماره سیزدهم، زمستان ١٣٩٤.
٦- مرعشی، سید محمدحسن،بی تا، حقوق کیفری، بحثی پیرامون مقالهٔ قتل عمد،شبه عمد و خطا محض و نکاتی چند دربارهٔ این مفاهیم.
